сургаалиуд

“Оюуныг нээгч Оюунтүлхүүр сургаал”

Монгол сургаалийн зохиолуудын гол нэгэн болох эртний 13-р зууны үеэс бичгээр уламжлагдан ирсэн “Оюуныг нээгч Оюунтүлхүүр сургаал”
Дээд лам гурван эрдэнэд итгэмүй
Эртний богд Чингисийн зохиосон шаштирыг өчүүхэн сануулахын учир
Эзэд хаадтан, олныг хураая гэхүл өглөгөө өг.
Осолдолгүй явъя гэвэл түшмэдээ өргө.
Аугаа хүчээ ихэтгэе гэвэл цэргээ асар.
Уудам сул жаргая гэвэл эеэ хичээ.
Өдөр явсан явдлыг шөнө шүүхтүн.
Ичгүүр гэмт явдлыг ятгаж орхигтун.
Олны дотор үгээ бэхэл.
Ганцаараа суухад сэтгэлээ шинжил.
Олон хүнтэй найран зохилдож
Ер авах гээхийн ялгалыг шинжлэн мэд.
Их багын санааг асууж нэгтгэн
Егүүтгэлгүй сэтгэлийн угаас барьж
Шашин амьтны тусын тулд шимтэн
Хамаг амьтныг ганц хөвгүүн мэт асарч
Эцэг мэт сургаж, эх мэт тэжээ
Засаг цаазыг номын ёсоор барьж
Олон амьтныг жаргаланд зохиож
Төрөл төрөгсөдөө энх амарт хүргэгтүн.
Үзтэл үнэнээр явагчдыг
Үргэлж өргөж хөгжөөгтүн.
Үнэхээр гэмт хүнийг гэсгээ.
Хатан, хөвгүүн албат нарыг адил сурга.
Хэд хэдэн жилийн хэргийг нэгэн өдрийн хэрэг мэт
Хичээн бүтээж явбаас
Төрийн бамбай, дайсны баг/хуяг/ адил.
Ер биеийн амрыг үл харан
Бусдын үйлээс үл уйдан явбаас
Дээдсийн явдалд ойр гэх.
Асрахын урьд айлгах.
Албаттайгаа атгаг тэмцэх.
Ах дүүтэйгээ хэрүүл үүсгэх.
Дэмийн холын хүнтэй ханилан эвдрэх.
Дэргэдэх хүнийг дэнсэлгэн зовоох.
Төрөл төрөгсөдөө үл амруулах.
Төр цаазаас үл айх.
Муу хүний үгэнд орох.
Сайн хүний үгийг үл итгэх.
Ширүүн үгээр дайсныгхураах.
Хорт сэтгэлээр хамгийг хашраах тэргүүтнийг тэвчтүгэй.
Тойн хүний хамаг эрдмийн дотор
Нигүүлсэхүй сэтгэл нэн эрдэм.
Хаан хүний гучин таван эрдмийн дотор
Хайрлах сэтгэл нэн эрдэм.
Хатан хүний арван таван эрдмийн дотор
Сайхан ааль нэн эрдэм.
Түшмэл хүний есөн эрдмийн дотор
Төвшин сэтгэл нэн эрдэм.
Тойн хүний хамаг эрдмийг төгс суравч
Дотроо нигүүлсэх сэтгэлгүй бол
Тоолшгүй эрдэмтэй боловч
Тун тусгүй.
Хаан хүний хамаг эрхийг төгсөвч
Хайрлах сэтгэл үгүй болбоос
Хамагт аргагүй хөнгөн болмуй.
Хатан хүний хамаг сайхныг төгсөвч
Ааль муутай болбоос
Харин төрхөмдөө буцаж буг болно.
Түшмэл хүний есөн эрдмийн төгсөвч
Түвшин сайн сэтгэлгүй бол
Хорт чоно мэт жигшигдэхийн тул
Төв сэтгэлийн эеийг хичээ.
Арслан мэт ноёдыг
Барс мэт түшмэд дагах.
Барс мэт ноёдыг
Ирвэс мэт түшмэд дагах.
Ирвэс мэт ноёдыг
Чоно мэт түшмэд дагах
Чоно мэт ноёдыг
Үнэг мэт түшмэд дагах тул
Хамагт зовлон болмуй.
Ер хүн сайн сайхан үнэн үг
Шудрага явдлыг хичээн сурагтун.
Өндөр их заяатныг үзэн ядвал
Өөрийн амны хишиг зайлах.
Өнчин хүний жаргалыг хөнөөвөл
Өөрийн хишиг эвдрэх.
Үнэн тус хүргэгчдийг муулвал
Тэнгэр үл таалах.
Үзтэл муулсан хүнийг аргадвал
Үйл үл бүтэх.
Үзмэгц яаран бүү магт.
Түргэн зуур ханилсан нөхөртөө яаран бүү уурла.
Үргэлж ханилж тэнсэн мэд.
Нэгэнт учирсан хойно яаран бүү цуцар.
Итгэсэн хойно үгээ бүү нуу.
Итгэлгүй хүнд
Ямагт зүрхний үгийг бүү хэл.
Муу хүний үгэнд бүү ор.
Эм хүний үгийг бүү дага.
Хөвгүүн ба боолоор бүү мэдүүл.
Хартай хүнтэй үг бүү зөвлө.
Олон хүний зөвшсөнийг бүү эвд.
Хилэнцэт үйлд бүү шуна.
Буянтай үйлд бүү саад хий.
Үнэхээр зүтгэсэн ардын урмыг
Өчүүхэн юманд бүү шантал.
Үзмэгц яаран магтаад
Учиралдан ханилж гайхуулаад
Удалгүй хэрэлдэн салаад
Даруй буцааж инээлдэн наадам хийн явагч хүн
Үзтэл муу ард мөний тул
Үтэр түүнээс зайл.
Дээрэнгүй омог сэтгэлийг барьж
Дэмий муу биеэ гайхуулаад
Дээдсийн ёсоор загнагч
Танхай ард ичих мэт
Түүнээс түргэн зайл
Хилэн ихтийг аргаар өнгөрүүл.
Хилэнц ихтийг номоор тэтгэ.
Төрөл төрснөө тэтгэж явбаас
Бөх их хүчтэй болох
Төр ёсыг төв шударга дагаж явбаас
Хүнд их нэртэй болох.
Төв ихсийн жумыг дагаж явбаас
Түмнийг эхлэх болох.
Түүнийг үүнийг ялгалгүй асарвал
Олон нөхөдтэй болох.
Холын хүнд өршөөл тус хүргэвэл
Алдар нэрээ дуурсмуй.
Ойрын хүнд асрал өглөгийг хүртээвэл
Эв эе бүтээд хүчин нэммүй.
Харийн газар арга чадлаа бэхэл.
Халуун зуураа эв эеэн хичээ.
Шашинд дургүй сахилтнаас
Сайн сүсэгт хар хүн дээр гэлээ.
Төр ёс үл мэдэх хаадаас
Түвшин сайн түшмэл дээр гэлээ.
Ичгүүр үл мэдэх хатнаас
Ичгүүр мэдэх шивэгчин дээр гэлээ.
Хадгалж үл чадах хөвгүүдээс
Халамжит сайн боол дээр гэлээ.
Харам сэтгэл тушаа.
Хатуу сэтгэл жад.
Хар санаа хор.
Ханилсан нөхрөө хуурваас
Харин биеэ хуурсан адил болму.
Үнэхээр барилдсан сайн нөхрийн үгсийг
Үхтэл бүү март.
Хагацашгүй хань нөхөрт
Марташгүй муу үгийг бүү хэл.
Үг үл сонсох муу хүнд
Олон үг бүү хэл.
Харин улиг болмуй.
Үг үл мэдэх мунхаг хүнтэй
Үг бүү тэмц харин ичгүүр болмуй.
Өчүүхэн номч хүн омгоор
Үргэлж их мэдэх мэргэдэд халдваас
Үтэр шантрахын тэмдэг.
Гэнэт сайжирсан ард
Хэтэрхий ихэст халдвал
Гэмшиж үл барагдахын тэмдэг.
Арслангийн омог баатар мөн арсландаа зохих.
Үнэгний уран арга мөн үнэгэндээ зохих.
Арслангий баатар омог үнэгэнд тусгүй.
Үнэгний уран арга арсланд тусгүй.
Арслан үнэгмэт явбал түргэн гутах.
Үнэг арслан мэт явбал түргэн үхэх хэмээсэн үлгэрийг
Хэн хүн хянан үзэж
Хэр хэрээ мэдэж
Чинээ чинээгээ бодож явсан сайн.
Ер хоёр хүн эвтэй болбоос
Төмөр хүрээ мэт бэх.
Хорин хүн эвгүй болбоос
Эвдэрхий хүрээ мэт хэврэг.
Өнөр хүн эвгүй бол
Өнчин хүний элэг болох.
Олон хүн эвгүй болбоос
Оорцог хүний идэш болох.
Цувж явсан барсаас
Цуглаж суусан шаазгай дээр гэлээ.
Тиймийн тулд эв эеэн нэн бэхлэхтүн.
Амраг ханилсан нөхөрт
Аливаа хүний үгээр бүү уурла.
Ажиглан онож мэдээд харин биеэ шүүхтүн
Үлэмж сайн ханилсан хүмүүсийг
Үнэхээр муу сэтгэлтэй хүмүүс
Үзэн ядаж хуурмаг аргаар эвдрүүлээд
Элэглэе гэх мэдэшгүй
Өнгөц зурас аргатай хүн
Зөөлөн худал үгээр хууран байж
Үнэн санааг аваад
Үймтэл муутгах хэлэх нь олон буй
Үзэж таньж ханил
Худал үгийг үед тэвч
Хүн мэдвээс бие хөнгөрмүй
Бардам хатуу үгсийг орхи
Хүн мэдвээс өшмүй
Хулгай худал энэ насны ичгүүр
Эцэст тамын буг
Үүнийг урьдаас тасал
Ариун явдалт ламын бурхан мэт тахь
Асралт ихт ноёдыг тэнгэр мэт хүндэл
Ам авсан тангарагийг амь мэт сахь
Арга заль хоёрыг угаас орхи
Аливаа хүнтэй нийцэн зохь
Хан хүнтэй бүү тэрсэл
Сайн хүнтэй бүү эвдэр
Мал хүний эд малд бүү хурьц
Тарничийг хүндэл
Дэмий хүнийг бүү аргад
Өчүүхэн бага хүнийг бүү бас
Самуун муу сэтгэлийг бүү үүсгэ
Бурхан тэнгэрийг сайтар сахь
Эзэд сайдыг бүү хараа
Айх ичих хоёрыг ажиглаж мэд
Аливаа хүний зан аалийг
Аргаар тэнсэж мэд
Дотор муутай төрлөөс
Тун үг таних хүн дээр гэлээ
Муу сэтгэлт ах дүү дайсантай адил гэлээ
Өрсөх дайсан цусаа бүү үзүүл
Өшөөтэй хүнд муугаа бүү үзүүл
Хортон дайсанд хол ойр гэж үгүй буй
Хэн хортой болвол шадар гэж бүү янагла
Хэн тустай болвол гадуурхаж бүү ялга
Зөвтэй явах хүнийг бүү дарла
Буруутай явах хүнийг бүү асар
Муу явах хүнийг идэх хайрлавал
Харин биед халдах гэм буй
Сайн ардыг муулбал
Харин хойно нь гэмших буй
Сайн муу үнэн худлыг ялгаж мэдэх хэрэгтэй
Сайн ардад өглөг өгч үйлээ захирга
Хэдүй өргөмжлөгдөвч өчүүхэн сэтгэлийг барьж олонтой зохи
Гэнэт доройтвол гэмшилгүй хатуужих хэрэгтэй
Хүний нүүрийг харалгүй
Үйлээ туйлд хүртэл зүтгэж хэргээ бүтээ
Харийн үйлийг ашид сэрэмжил
Халуун зуураа эв эеэ хичээ
Дээдсийг хүндэл, доордсыг асар
Бурханы шашинд амиа тавь
Бусдыг тусад биеэ орхи
Бултралгүй явбал Богд сайдын явдал ойр гэх
Самуун буу биеэ ихэд бодоод
Сайн хүнийг сонжоод/үзэн ядаад/
Саваагүй мунхаг үгээ зав болгоод
Санаандаа их дүрийг барьж
Арга хуурмагаар авах идэхийг сурч
Доорд хүнийг дарлан явагчийг
Адгуусны зэрэгт ойр гэх
Ил магтаад, далд муутгаад
Ихээхэн өгвөл баярлаад
Эс өгвөл гомдоод
Инээдэм наадмаар өнгөрүүлэн явах
Ичгүүргүй сургаалд үг орогч хүнийг гэсгээвээс
Улс хойтдоо тустай биш үү
Өөрийн хэргээ орхиж
Үнэн санаагаар зүтгэж
Ил далд магтах ба
Муушаахыг үл бодон
Олзонд шуналгүй
Нэгэн зоригоо хуглалгүй
Ер уйдах чилэхийг саналгүй
Хэв хэзээд цөхрөлгүй
Зовох цагт зайлалгүй
Жаргах цагт хэтрэлгүй
Хайрлах цагт дасалгүй
Халдах цагт гутралгүй
Насан үргэлж нэгэн зангаар явбал
Улам хойтдоо хөгжлөг болох буй
Ер хүний ахуйн үйл яршигтай
Амьтны сэтгэлийг мэдэшгүй
Зальхай хуурмаг аргатан олон тул
Тиймхийн яахан бариталмуй
Тустай сайн санааг насандаа хичээ
Тустай сайн хүн ус мэт эелдэг
Тун муу хүн мод мэт хөшүүн
Бусдын гэмийн ятгаж орхи
Өөрийн биеэ магталгүй
Үйлээ үргэлжид шинжигтүн
Шашин амьтны тусыг цаг тутас үйлдэж явбаас
Хэн хэзээд тун хэрэг болох буй
Үхэлгүй насны шидийг эс олсны тул
Мөнх бусыг санах хэрэгтэй
Аюулт тамыг хаалгыг эс хаасны тул
Хилэнцээс зайлах хэрэгтэй
Ашидын хүнс номын өглөг
Амгалангийн дээд бодь мөр
Мэргэдийн гэгээнийг үзэлгүй ном номлогч
Ноёдын гэгээнийг танилгүй төр ёс хэлэгч
Энэ хоёр мунхагийн туйлд эндүүржихүй
Гэм хийвэл цааз бэрх
Хилэнц хийвэл там бэрх
Жаргал зовлон бүгд
Ач үрийн хувь
Ашидын амар жаргалыг олъё гэвэл
Онч буян хэрэгтэй тун хичээн үйлд
Эрдэмт ламы тангарагийг бүү эвд
Эзэд хаадын зарлигийг бүү дав
Эцэн эхийн сургаалийг бүү март
Эм хөвгүүн ба боолын үгийг бүү дага
Шурдага үгний сургаал үүнээс элдэв жаргал үүсэх болтугай

Үүнээс үлэмж сударч номлосон нь:
Сонсохуйн дээд олондоо өргөгдөх
Жаргалангийн дээд сэтгэл амар
Нөхрийн дээд үл аргадагч
Үйлийн дээд бодь мөрийн зэрэг
Хортой бөгөөс хөвгүүнийг ч тэвч
Тустай бөгөөс дайсныг ч асар
Үлэмж олон нүд бий боловч
Өчүүхэн зулын гэрэлд шөнөд хэрэгтэй хэмээгчийн үлгэр нь:
Олон хүн цугласан боловч
Түүний дотроос ганц сайн хүн удирдан хэлэх
Алтан дэлхийг өргөстэй гэж бүтээж үл болох
Харин өөрийн хоёр хөлөө бэхлэвэл дээр гэгчийн үлгэр нь:
Олон мунхаг ардыг сургаснаас
Ганц биеэ сургасан сайн
Тэргүүлэгч ноён хүн аливаа албат юугаан
Тэжээж чадах хэмээгчийн үлгэр нь:
Гэмтнийг гэсгээвэл түмэн амьтныг жаргуулан чадах
Жаргах цагт сэргэх хэрэгтэй
Зовох цагт хатуужих хэрэгтэй
Дайсангүй гэж ирт мэсийг биеэс бүү холдуул
Даруй хортой хэмээн нөхрийг бүү сөнөө
Онож мэдсэн сайн
Алтыг арчвал улам сайхан өнгө гарах
Нүүрсийг угаавал улам харлах
Мэргэдийг хорсговол улам эрдэм гарах
Мунхагуудыг хорсговол баас гарах
Муу хүн нэг ч эрдэмгүй бол
Дээрээ шүдтэйгээс биш үхэртэй адил
Сургаал үл сонсох бөгөөд гагцхүү цаадхыг санагч хүн
Үсгүйгээс биш гахайтай адил
Аван идэхэд шунагч өнгөц зусарч хүн
Сүүлгүйгээс биш нохойтой адил
Муу хүнд хүргэсэн тус
Хужиртай газар тарьсан тариа
Доргоны нууж тавьсан хүнс
Тэр гурав алинд ч тусгүй
Ер бусад юмыг засаж болмуй
Ганцхүү муу хүнийг засаж үл болмуй
Олон бүгд архи уусан хүнийг жаргал гэнэм
Айралчлан явах өвчтэй хүнийг жаргалд тооцох буй
Муу хүнийг хэрэгт зарвал өвчин хүртэх
Аргагүй зарвал хойноос нь бас явах
Хэрвээ аянаа явбал өмнөөс урагшлан ирж
Шал пал худал өгүүлж хэрүүл үүсгэх
Эцэг эхээ хуурч бүрэлгээд
Ийн тийн гоёж эс өгөв хэмээн харин гутах
Эмээ даган төрхөмд нь зарагдах
Өр шир хийж төрөл төрөгсөдөө зовоох
Хулгай худал хийж амь биеэ үрэх
Ийм зовлон бүгдийг өөрөө үйлдээд
Ах дүү минь аль буй гэж
Гомдох олон буй за
Эрдэнэт хүний төрлийг олсон тул
Тийм муугаас зайлах хэрэгтэй
Маргааш үхэх боловч эрдмийг хичээн суралцах хэрэгтэй
Хэрвээ эс суравч хойд төрөлдөө
Сайны авъяас болох тул хичээгтүн
Адгуус ч эрдмийг сурах бөгөөтэл
Эрдэнэт хүний биеийг олсон тул
Хүний сурсан эрдмийг боломжтой бол сурах хялбар
Үхэхийн урьд аьд цагтаа буяныг үйлд
Өтлөхийг урьд амьд цагтаа эрдмийг хичээ
Өвчин хүртэхийн урьд эрүүлдээ буян номыг хичээ
Үгүйрэхийн өмнө баян цагтаа өглөгийг өг
Бүтэхийн дөрвөн нөхөр тэр болой
Хоосон чанарыг олсон ламыг тахь
Хоёр заяаг явгаж мэдэх эздийг хүндэл
Үхэх хүн сайн ламаас айх
Үгүйрэх хүн сайн хоточ нохойноос уйдах
Доройтох ноён сайн түшмэдээс уйдах
Маш зөв явбал сайн нэр алдаршиж
Мөн энэ биеийн чихэнд чимэг болох
Арга билэг хоёр алган дээр тогтох
Зусар ихэдвэл тамираа мэдэгдэх
Борооны ус түргэн урсавч үтэр замхарах
Их мөрөн дөлгөөн урсавч их далайн цутгах
Чин сайн эрдэмт хүн
Чоно хонь хоёрыг нэгэн онгоцонд услах мэт
Чингис богдын зохиосон сургаал үүнээр
Шашин төр хоёр энх амгалан тогтох болтугай

Аяа гайхамшигт сайн үлгэр үүнийг
Танхай ард өөрчлөн шалгаагаад
Сайтар ухаж шүүвэл
Өдгөөгийн энэ цагт нийлэх тул
Оюун түлхүүр нэрт сургаал үүнийг
Үзэж сурах хэрэгтэй

Үлгэрлэвэл мэргэд эрдэнийн хэлтэрхийг шинжлэх
Нүүрсийн хаана байвч үл шинжилнэ
Жигүүртний хаан гарьд наран гарахыг таалах
Муу хар элээ бүрий болохыг хүсэх
Цаст уулын цагаан арслан
Хар ууланд үл одох зан
Сарьсан багваахай шөнө нисэх зан
Галт хорхой гутван ертөнцийг дүүрэвч
Гагцхүү нарны гэрэлд дарагдах
Эрдмийг хичээн сурвал
Алдар нэр хаана ч алдаршмуй
Гэм эрдэм хоёрыг ялгаж эс мэдсэний үлгэр нь:
Мунхаг ухаант хүн мэргэдээс дайжаад
Сармагчин хөтөлсөн хүнийг хүндлэв гэх
Ийм ийм утгыг санаж
Язгуурын эрдмээ сэлбэн ав
Эрдэм сурсангүй бөгөөд
Арга хуурмаг сурч
Авах идэхийг үлгэр нь:
Урьд нэг хүн бусдын тарианд харуулаас нууж
Илжгэнд ирвэсны арьс нөмөргөж тавьсанд
Олноор айн эмээсний хожим
Тэр ирвэсний арьс салхинд хийсч унасанд
Тарианы эзэд илжгийг таньж
Эзэнтэй нь алав гэх
Муур хүзүүндээ эрх зүүж
Махнаас гарав хэмээж
Хулгана барьж идсээр мэдэгдэв гэх
Үнэн эрдэм алттай адил
Алтыг түлвэл улам өнгө гарах
Занданг түлвэл улам сайхан үнэр гарах
Галын уруу харуулвал харин гар өөд шатмуй
Эрдэмтэй болвол олонд хүндлэгдэнэ
Эрдэмгүй бол доромжлогдохыг үлгэр:
Өлссөн барсын дэмийн хүрхэрсэн дуунд
Өндөр морины орой дээр хэвтсэн бичин
Өөрөө хөсөр унаж идэгдэв гэх
Пагжил улсын бирманы хөвгүүн
Ганцаар хамаг дайсныг дарав гэх
Шоргоолж бүх газрыг цоолох чадалтай гэх
Сайн хүн хамгийг эрхэндээ хураах чадалтай гэх
Үхэр хараацай хөсрийн усыг үл уух
Арслан бөөлжиснөө үл идэх
Сайн хүн үгээ үл урвал
Нохой бөөлжисөө идэх
Муу хүн үгээ урвах
Соронзон гүр төмрийн үртсийг авч чадах адил
Сайн хүн сайн үгсийг авч
Мэргэдийн санд нийлүүлмүй
Шагжийн хөвгүүн Шигмунь
Хамаг эрдмийг төгс сурсаны тул
Туулсан бурхан болж
Хамаг судар тарнисыг бадруулсан
Баршгүй энэ номын тивд учирч
Эрдэнэт хүний төрлийг олсон нь маш чухаг бүлгээ
Олохуяа бэрх энэ цогц бээн бүхүй цагт
Шатрын гишгүүрийг улам дээш тавигтун.
Оюун түлхүүр нэрт шастир төгсвэй.
 

Тоть шувууны сургаал

Эрт нэгэн цагт гуйлгачин хүн
Эгнэгт тор тавьж тоть бариад
Энд тэнд явж тотио худалдан
Үүрд амиа тэжээдэг бөлгөө

Нэгэн өдөр хооёр тоть бариад
Нэгэн тотио хүнд худалдан
Нэгэн алтан зоос аваад
Нөгөө нэгэн тотийг үүрч явтал


Түүнчлэн ирсэн шигмуни бурхан бээр
Төгс сайн бадар аягаа барьж
Түүтгэрэлгүй вивад идээ идсээр
Тэрхүү гуйлгачинтай гэнэт учрав

Уулзаад сац тэр гуйлгач бээр
Асар сүшиг төрж бүрүн
Алтан зоосоо бурханд өргөн
Алгаа хамтатгаж мөргөн суувай

Эрхэт Шигмуни бурхан бээр
Энэрч номыг номолсон дор нь
Эрхэм бодь сэтгэлийг олж бүрүн
Уүрсэн тотио тавьж орхив

Тэндээс тэр шувуун бээр
Түүнчлэн ирсний номолсон номыг
Түүтгэрэлгуй сонсоод сац
Төгс сайн ухаан билгийг олвой

Эрдэм ухаан төгссөн тот; бээр
Эрхэм шарша модны найлзуур дээр суугаад
Эсэрүүгийн эгшиг мэт уран аялгуугаар
Үүрч явсан эзэндээ ийн өгүүлэв

Омтгойгүй буяны хүчээр
Учрахуйяа бэрх хүний биейиг оловч
Улигт орчлонгийн үйлийн үрд татагдаж
Онц сайн муу болсныг өгүүлсугэй

Эрхэм бурхны шашинд ороод
Эх хамаг амьтаны тусыг санаж
Эгнэгт ёсчлон явагч хуврагуудын
Эрдэмт сайн явдлыг өгүүлсугэй

Аврал бурханыг ямагт шүтээд
Ачит лам юугаан насад хүндлэн
Авсан санваараа ёсчлон сахиад
Аливаа эрдмийг сурагч хувраг лугаа нэг

Авах гээхийн ялгалыг мэдээд
Амар үгүй орчлонг машид орхин
Амраг саднаа сайтар тэвчиж
Аглаг даяанд суугч хувраг лугаа хоёр

Авах сэтгэлтэй амьтнуудад
Аливаа юмаа хайргүй өгөн
Арилсан шагшаавад барамид тэргүүтнийг
Амин мэт санагч хувраг лугаа гурав

Хортон ирж гишүүнийгээ огтловч
Хорсол өгөхүйеэ хүлцэн агч
Хорт зальхай сэтгэлээ тэвчин
Хурднаа хичээнгүйг туурвигч хувраг лугаа дөрөв

Хоёргүй ганц зориг сэтгэлийг бариад
Хол аглагт даяныг бясалган
Холцингуй зальхайд үл эрсдэн
Хоосон чанарыг бясалгагч хувраг лугаа тав

Аливаа эрдмийг хичээн сураад
Амьтны тусыг сайтар үйлдэж
Алдар нэр эд малыг үл хэрэглэн
Ариун нирвааныг хэрэглэгч хувраг лугаа зургаа

Үлэмж авах идэхийг үл санан
Өглөгийн эздийн тусыг үйлдэн
Өчуухэн олзыг буянд заран
Үлдсэнийг өглөг өгөгч хувраг лугаа долоо

Адил тангарагт нөхдөө хүндлэн
Аливаа нууц увидсыг хадгалан
Алагчлалгүй сэтгэлээр амьтныг хайрлан
Амирлангуй дүрээр номхон явагч хувраг лугаа найм

Ахуй их эрдмийг сурсан боловч
Асар омоггүй номхон болоод
Аргаар амьтныг номд оруулан
Анхааран хичээгч хувраг лугаа ес

Бурхан шашинд орсон хуврагууд
Буцалтгүй санваарыг сайтар ававч
Буцаж орчлонд хүлэгдсэн
Бүрүү явдалт хуврагуудыг өгүүлсүгэй

Аврагч гурван эрдэнийг үл хүндлэн
Ачит лам лугаагаа ямагт харшлан
Авсан санваараа сахилгүй эвдэн
Ариун бусаар явагч хувраг лугаа нэг

Ариун шажинтай оронд төрөөд
Аливаа ном эрдэмийг хэрэглэж үл сурах
Алтан мөнгөөр нэр цолыг авах
Арслан мэт оморхогч хувраг лугаа хоёр

Өчүүхэн сурсан эрдэмээ омгорхон
Өөрийн биейиг магтаж өргөмжлөн
Өчихүй сэтгэлээр мэргэдийг доромжлон
Өөдгүй нүгэл үйлдэгч хувраг лугаа гурав

Архи тамхи тэргүүтнийг дураар эдлэн
Асар омгийн галыг бадруулан
Арван хар таван завсаргүй
Аливаа нүгэл бүхнийг зоригоор эдлэгч хувраг лугаа дөрөв

Ямагт номыг үл мэдэн бөгөөтөл
Ичгүүргүй худлаар уншин номлоод
Идээн малд шунахайран
Ичгүүр сонжуурыг үл мэдэгч хувраг лугаа тав

Өвчин зовлонтонд залагдваас
Энэ одоо үхнэ хэмээн айлган өгүүлээд
Ийм тийм эд мал гайтай хэмээн
Эндүүлэн хуурч авагч хувраг лугаа зургаа

Хомхойлж бусдын эд малд тачаан
Худал үгээр айлган эндүүрүүлж аваад
Худалдаа арилжаагаар бусдыг хонжин
Хулгана мэт зөөн хураагч хувраг лугаа долоо

Эд мал хэдүй их боловч
Эрхэм буяны зүгт өчүүхэн ч үл заран
Элдэв сайхан чимгээр биеэ чимэн
Эгнэгт самуун садар явагч хувраг лугаа найм

Атаархах сэтгэлээр дээдсийг доромжлон
Адил тангарагт нөхдөө муугаар сонжин
Амраг сэтгэлээр эм охинд тачаан
Уур хилэнгээр бусдыг сөнөөгч хувраг лугаа ес

Хоромхон зуур суулгүй айл хэсч
Хурим найр болбаас баясч хүрэн
Хуур хийл барьж дуулан наадагч
Гутамшиг явдалт хувраг лугаа арав

Эд малаа заяаны эрхээр бараад
Эрж ололгүй өр зээл хийгээд
Эс хүрэлцэхэд харин хулгай хийгч
Ийм муу хувраг лугаа арван нэг болно

Ариун тэнгэр нараас эш өгөгдсөн
Амгалан буяны чуулганыг төгссөн
Аргаар шажин төр хоёрыг тэтгэгч
Алимад сайн явдалт ноёныг өгүүлсүгэй

Бүрхан гурван эрдэнийн сүсгээр тахин
Буцалгүй зоригоор номыг сонсон
Бурсан хуврагыг насад хүндлэгч
Буянаа дуршаалтай ноён лугаа нэг

Уран аргаар төрөө засан
Олон албат иргэнээ тэтгмжлэн сургаж
Улам улмаар энэрч хайрлан тэтгэгч
Ухаан сайт ноён лугаа хоёр

Хэтэрхий ухаанаар зөв бурууг ялган
Гэмгүй ардыг үл зовоон
Хэрцгий буруу явдалтныг гэсгээгч
Гэгээн ухаант ноён лугаа гурав

Эртнээс хүчээ өгсөн ардын үр садыг
Эгнэгт хайрлаж
Өдгөө хүчээ өгсөн ардыг
Үүрд тэтгэгч ноён лугаа дөрөв

Албат иргэнээ элдвээр үл зовоон
Ач үр лүгээ адилхан хайрлан
Аль ядуудаа тэжээл өгөгч
Асралттай сайн ноён лугаа тав

Ард боолоо эелдэж заран
Аливаа хэрэг үйлээ хялбар бүтээн
Амтат хоол хошоор баясгаад
Аргаар тэтгэгч ноён лугаа зургаа

Уужмаар хойт хэргээ бодож
Архи дарсыг согттол үл уун
Уур хилэнг угаас тэвчсэн
Авир номхон ноён лугаа долоо

Санваар сахил хэрэглэгч нөхдөд
Сайтар зөвшин даган баясалцан
Сайн буяны үйлсийг өрнүүлэн үйлдэгч дор
Саад үл хийгч ноён лугаа найм

Юмын хэрээр алба татвар аван
Ядуу улсдаа тэжээл өгөөд
Ямарваа хүний эд малд үл хомголзон
Юмын буй хирээр эдлэгч ноён лугаа ес болно
Эцгийн журмыг дагаж ноён боловч
Эрдэм ухаан эс төгссөнөөр
Өдгөө хэрэг явдлын учир шалтгааны
Эрэгцүүлж үл мэдэгч мунхаг
Эргүү бядуу ноёныг өгүүлсүгэй

Ачит гурван эрдэнэд үл сүжиглэн
Ариүн ном эрдмийг үл бишрэн
Аливаа их бага хуврагийг доромжлогч
Асар сүжиггүй ноён лугаа нэг

Авах гээх хоёрыг үл мэдэн
Ариун хуврагуудыг гэсгээн цаазалж
Аливаа хэрэг үйлдээ заран
Алба татвар их авагч ноён лугаа хоёр

Үргэлжид албаар ном гүрэм уншуулан
Үнэн номын чанарыг үл мэдэн
Өнөд өргөл барьцыг үл баригч
Үнэхээр сүсэггүй ноён лугаа гурав

Архи дарсанд ихэд согтон
Уур хилэнгээр бусдыг зовоон
Аливаа хэргээ омтгой болгогч
Ааш муутай ноён лугаа дөрөв

Ах дүүтэйгээ үл зохицон
Атаархахуй сэтгэлээр үг дуун өдөөн
Авлага идлэгийг хир мэдэлгүй хэрэглэгч
Амруулж үл өршөөх ноён лугаа тав

Хэрэгт хүн ирж хэргээ мэдүүлэхуйд
Хэний зөв бурууг үл ялган
Хээл бэлэг их өгсөнийг зөв болгон
Хичээн сайн нэр алдаршуулах ноён лугаа зургаа

Бахархаж бусдын сайн мойиг хураан
Бахдаж хөг дуунаар согтууран
Баясч наадам тохуун үйлдэн
Бархиран дуулагч ноён лугаа долоо

Албат нараа баян гэж хомголзон
Асар хоосортол алба татвар аван
Амин тэжээлийг үл мэдэгч
Авралгүй муу ноён лугаа найм

Хүний ховлосон үгийг үнэмшин
Хөөцөлдөж үнэн худлыг ололгүй
Хөөрхий гэмгүй хүмүүсийг зовоон
Хөнөөн үйлдэгч ноён лугаа ес

Ан авын сайн нохойг хоймроо хэвтүүлэн
Ариун хуврагуудыг үүдэнд суулган
Ард боолоо нүцгэн зарагч
Уур ихтэй ноён лугаа арав

Хулгайч нартай найралдан зөвшөөгөөд
Хулгайлж авсныг хуваан аваад
Худал засдагаар мэтгэн зүтгэж
Хүлмалзаж суугч ноён лугаа аррван нэг болно
Эрдэмтэй сайн явдлаар яван
Энэ насанд үл эндүүрэн
Эцэстээ сайн алдар дуурсгагч
Эр хүний сайн явдлыг өгүүлсүгэй

Эгнэгт сүжиглэн буяныг санаж
Эд малаа энхрийлж хичээн
Эцэг эхийн сургаалыг авагч
Энхрий шударга түвшин ард лугаа нэг

Ажил байдлаа алдалгүй арвижуулаад
Адуус малаа үргэлж өсгөөд
Алба татвараа саадгүй төлөөд
Ажиггүй сайн суугч ард лугаа хоёр

Ашдын ноён эздээ зохистойгоор хүндлэн
Айлдсан зарлигийг ёсоор гүйцэтгэн
Ах дүүдээ ая тал сайтай
Асар зохист ард лугаа гурав

Аугаа хүчин нь их болоод
Асар мэргэн аргаар
Аливаа харь халуун лугаа ханилан чадагч
Алдар сайт ард лугаа дөрөв

Гэргий хөвгүүдээ тэтгэн чадагч
Гэнэдэж буруу үг үл хэлэгч
Хэндч ялгалгүй сайхан аашлагч
Хэрсүү сайн ард лугаа тав

Аж төрөхийн явдалд маш мэргэн
Ашид хулгай худалд дургүй бөгөөд
Уургүй номхон бөгөөд
Арга сайтай ард лугаа зургаа

Алс хойтын хэргийг бодогч
Архи дарсыг уухуйд дургүй
Ач дүү нараа зөв сургагч
Ашид хичээнгүй ард лугаа долоо

Зорчин явбаас олз ологч
Зориглосон хэргээ бүтээгч
Зөгсөж хожимдон үл хоцрогч
Зориг сайт ард лугаа найм болно

Маш муу ард нь

Тэнэг бөгөөд ах дүүдээ хэдэр
Тэнсэлгүй эцэг эхээ үл хайрлан
Тэвэрсэн эмээ хэтэрхий хүүндлэн
Тэнэг бага хүүхдээ үл сургагч
Тийм муу ард лугаа нэг

Айл бүхнийг хэрэггүй хэсээд
Архи дарс эрж уугаад согтон
Аливаа явдлаасаа хоцрон
Аргаа барагч ард лугаа хоёр

Хэтэрхий бардам үг хэлж яван
Хэргээ үл бүтээн буцаж ирээд
Хэрэлдэн гэргий юүгээн зэмлэн хараагч
Хэлшгүй муу ард лугаа гурав

Хулгай хийж баригдааад зовон
Худал хэлж мэдэгдээд ичин
Хувируулж царайгаа барайлган
Гутрагч муу ард лугаа дөрөв

Эцэг эхийн өгсөн өмчийг бараад
Энд тэнд дэмий тэнэж хэсээд
Эвсэж гуйвч юм эс олох
Элмэрсэн дорой ард лугаа тав

Өр зээл хэтэрхий их хийж
Өгч ядан аргаа бараад
Өөрийн хүүхдийг өгөгч
Өөдгүй муу ард лугаа зургаа

Өмссөн дээлээ үл хайрлан
Энд тэнд тасалж орхиод
Эгэл нүцгэн аргаа ядан
Элгээ тэвэрсэн муу ард лугаа долоо болно
Энэ насандаа үл доройтон
Эцэс хойтдоо сайныг дуурсган
Эмхэлж үйлээ бүтээгч
Эхнэрийн сайн явдлыг өгүүлсүгэй

Бүрхан номд маш сүжигтэй
Бүрсан хуврагийг сайтар хүндлэгч
Буруу явдлаар үл явагч
Буянд дуртай эхнэр лүгээ нэг

Сайхан гоо өнгө зүстэй
Санаа сэтгэл нь сэцэн дөлгөөн
Сайхан эсгэх оёход уран
Самбаа сайт эхнэр лүгээ хоёр

Ачит эцэг эхээ машид хүндлэн
Ах дүү лүгээгээ зохицон хайралдаж
Аливаа хэрэг үйлээ амар бүтээгч
Ааль сайтай эхнэр лүгээ гурав

Гэр дэхээ цэвэрлэн засаад
Гийчин зочид ирбээс хичээн зочлогч
Гэнэдэж буруу үл чалчигч
Хэрсүү ухаант эхнэр лүгээ дөрөв

Хэт хойтын үйлээ бодогч
Гэмт явдлаас хичээн зайлагч
Хэрсүү ихсийн үгийг сонсогч
Гийсэн ухаант эхнэр лүгээ тав

Аливаа хүн бүрт тааламжтай
Амны хүнс үл таслагч
Ач үр лүгээгээ төгссөн
Ашид хишигт эхнэр лүгээ зургаа

Үүр цайхын урьд эрт босоод
Үс зүсээ угаан засагч
Үйлээ оёж үтэр бүтээн
Үдэш орой унтагч эхнэр лүгээ долоо

Аливаа барьсан идээ нь арвин
Асар хайрлаж үл харамнан
Ах дүүдээ өнгө тал өгөгч
Авир сайт эхнэр лүгээ найм

Учирсан нөхрөө баясган хүндлэгч
Урваж хоёр үл аашлагч
Улсын зуур худал хов үг хэлэхгүй
Ухаан сайт эхнэр лүгээ ес болно

Эгнэгт муу эхнэрийн явдал нь

Үүр угаас тун сүсэггүй
Эцэг эх лүгээгээ зөрчиж хэрэлдэгч
Эрээ хочлон муулагч эхнэр лүгээ нэг

Үзэшгуй муу дүртэй
Үс нь ээдрэн сэгсийгээд
Үр хөвгүүнээ эс сургаад
Үйл оёхыг үл мэдэгч эхнэр лүгээ хоёр

Эдээ эсгэж эс чадаад
Эвдэж хэрэггүй дэмий огтчин
Эгч дүү лүгээгээ зэмлэн хараалцагч
Эс бүтээсэн муу эхнэр лүгээ гурав

Үдэш түлшээ хайрлан эрт унтан
Орой босч үсээ сэгсийлгэн босоод
Үг ховыг шүтэн явагч
Үл бүтэх муу эхнэр лүгээ дөрөв

Аливаа хүн ирвээс муухай аашлан
Аяга шанагаа эвдэртэл хаялан
Ач үрээ шалтгаалан эдлэгч
Авир муутай эхнэр лүгээ тав

Сайн муу хүн лүгээ дэмий эсэргүүцэн
Салгах хов үгсийг шүтэж
Саваагүй дэмий хэрэлдэн чалчигч
Самуун явдалтай эхнэр лүгээ зургаа

Ичих айхыг үл мэдэн
Инээдэм наадамд баясагч болон
Ямагт хулгай худалд дуртай
Итгэмжгүй муу эхнэр лүгээ долоо

Үс нь зараа мэт сэгсийн
Үнэр нь хүрнээ мэт өмхий
Үг өгүүлэх нь ууль мэт гуншин
Үзэшгүй муу эхнэр лүгээ найм

Угаах арчихаа залхууран маанайгаад
Ухна мэт халтартан бүртийж
Уруулаа унжуулан үүрэглэж
Урвайж дарвайж суух эхнэр лүгээ ес

Ахуй гэр нь гахайн новш мэт
Ам уруул нь тэмээний ам мэт
Аливаа эдээ эвдэн бүрэлгэгч
Авшгүй муу эхнэр лүгээ арав

Бүднэ шувуу мэт хэрүүлч
Бөгс нь түнтийн түс хийгээд
Бөөс хуурс нь гадагш гарсан
Бөөлжис хутгах мэт эхнэр лүгээ арван нэг

Хэрээ адил улайд дуртай
Хэдэр нь могойтой адил
Хэрэлдвээс боож үхэх гэх
Хэлшгүй муу эхнэр лүгээ арван хоёр болно

Эрхэм сайн хөвгүүний ёс нь
Эцгийн сургаалаар явагч
Эрдэм билэг сурахад дуртай
Энхэрэх ухаантай хөвгүүн лүгээ нэг

Ах дүү хэнд ч аятай
Алинд зарбаас ялгам сайн
Ааль зан нь дөлгөөн номхон
Уургүй шударга хөвгүүн лүгээ хоёр

Алиа наадангуйгаар үл явагч
Арга санаанд сэцэн сайн
Аж төрөхөд маш зүтгэлтэй
Ашид бүтээмжтэй хөвгүүн лүгээ гурав болно

Үүр муу хөвгүүн нь

Эцгийн сургаалыг үл сонсогч
Эгнэгт тэнэг бөгөөд хэдэр
Эд малаа нууж худалдагч
Эгэл муу хөвгүүн лүгээ нэг

Алиа бөгөөд эрх танхи
Ах ихсийг хараагч
Алинд ч зарбаас өсөд үл хөдлөгч
Адаг муу хөвгүүн лүгээ хоёр

Аяган дахь идээгээ чамлан
Айлын идээнд гүйгч
Алив хов үгийг зөөгч
Асар муу хөвгүүн лүгээ гурав болно

Сайн охины ёсон нь
Сайн сайхан гоо зүстэй бөгөөд
Санаа сэтгэл нь номхон дөлгөөн
Саруул ухаантай охин лугаа нэг

Эхийн сургаалаар явагч
Эгч дүүтэйгээ эетэй
Эсгэх оёход уран
Эрхэм сайн охин лугаа хоёр

Алиа наадангуйд дургүй
Ахуй биеэ хичээн хадгалаад
Ахас ихсийг зэргээр хүндлэгч
Уур хилэнгүй ааль сайтай охин лугаа гурав болно

Асар муу охины ёсон нь

Авир дүр нь чөтгөр мэт
Ааль зан нь сармагчин мэт
Асар их ууртай
Ааш муутай охин лүгээ нэг

Ачит эцэг эхээ сургаваас уурлан
Ах дүү лүгээгээ хэрэлдэн хараагч
Алиа наадангуйд маш баясан
Айл хэсэх охин лүгээ хоёр

Үйл хийхэд дургүй
Үг хов хэлэхэд дуртай
Үргэлжид гэрт гадна дуулагч
Үл бүтэх муу охин лүгээ гурав

Айх ичихийг үл мэдэн
Ажиггүй шалиг үг хэлэлцэн
Аливаа самуун садар явдалтай
Авшгүй муу охин лүгээ дөрөв болно
Эдгээр муу явдлаар явагчид нь
Энэ насанд өнөд зовох
Эцэст үл амрах
Иймийн тулд өнөд хичээгтүн та

Хотол сайн явдлаар явагч нь
Хоцролгүй энэ насандаа жарган
Хойт насанд буянг олон
Хоёргүй дээд бодийг олмуй

Тэнэг адуусан үхрийг сургаваас
Тэргэний замаар явдаг бишүү
Төгс дээдсийн сургасан зарлигийг
Түүтгэрэлгүй анхааран явагтун та

Адгийн муу үнэг хэдий хуцавч
Арслан зааныг яахин айлгаж чаднам
Адуусан төрөлт тоть шувуун би ч
Алдарт хүнийг яахин сургаж чаднам заа

Үүдэнд тэжээсэн нохой хуцваас
Эд малаа эргэж үзэх мэт
Эдгээр сургаж хэлсэн үгийг минь сонсох болов уу

Аяа өчүүхэн хэтийн галаар
уул талыг түймэрдэх мэт
Асрах сургамжаар хэлсэн буянаар
Амаргүй орчлон хоосон болох болтугай

Додовын гэгээн нь арван долдугаар төрөлдөө тоть шувуунд хувилж,зургаан зүйл хамаг амьтны тусыг сайтар санаж,аялгуу шүлэг болгон ийн хэмээн өгүүлээд Арслангийн Цэнгэл нэрт бурхан болов.

Тайлбар

Тоть шувууны сургааль нь орчуулга бус угаас Монгол хэлээр зохиогдсон сургаал юм.Гэвч сургаалын эцэст дурдсан Додовын гэгээн хэдийд хаана байсан ямар хүн болох нь үл мэдэгдэнэ.

Орчлонгийн сав шимийн дуулал (Булган 1990) номноос авав
 

Д.Равжаа "Цаасан шувуу" сургаал

Говийн ноён хутагт Д.Равжаа
“Цагийн жамыг тодруулагч Цаасан шувуу” хэмээх сургаал
Гурван эрдэнэд итгэнэ.
Хязгаар газрын нэгэн хүн (төр гэрэлтийн) тавьдугаар оны барс сарын арван наймны шөнө зүүдэлсэн нь:
Нэгэн хүн цаасан шувуу нисгэж байна. Тэр цагт өөр нэг хүн ирээд нисгэгч хүнээс ийн асуув.
Энэ шувууг хийхэд хямд буюу? хэмээвэл
- Хямд гэв.
Бас өөр хийхэд хямд юу вэ? хэмээвэл
- Муу үйл хямд гэв.
Ямар юм цөөн бэ? хэмээвэл
- Өөрийн биеийг үл өмөөрөгч хүн цөөн гэв.
Ямар юм олон бэ? хэмээвэл
- Сэрэмжгүй муу заяатан олон гэв.

Ямар юм муухай вэ? гэхэд
- Үл мэдэгч муухай гэв.
Юу сайхан бэ? гэхэд
- Саруул ухаан сайхан гэв.
Юу хортой вэ? гэхэд
- Өст сэтгэл хортой гэв.
Юу тустай вэ гэхэд?
- Сайхан сэтгэл тустай гэв
Юу худал вэ? гэхэд
- Энэ нас худал гэв.
Юу үнэн бэ? гэхэд
- Гурван эрдэнэ үнэн гэв.
Юу муу вэ? гэхэд
- Хүний номгүй нь муу гэв.
Юу сайн бэ? гэхэд
- Чин зориг сайн гэв.
Энэ цагийн хүний жам ямар вэ? гэхэд
- Аяа, аяа хохой, энэ цагийн хүний явдлыг санах тутам
Ертөнц лүгээ нөхцөхийн чагтага тасран, зүрх догдлох мэт энэ бөлгөө.
Бурхныг тахиснаар сууж тээршаана.
Номыг сонссоор сууж уйдна.
Хуврагтай ханилсаар сууж боолоо хийнэ.
Өөрийн бол нохойг ч болов өмөөрнө.
Бусдын бол бурхныг ч болов орхино.
Баялаг бол дайсныг ч болов аргадна.
Гуйрамч бол эцэг эхийг ч болов орхино.
Олзтой бол биеэ ч болов хөлсөлнө.
Зориг үгүй бол буянаас ч болов зайлна.
Дурлавал мэдсээр байж хулгайг ч болов бахадна
Зохиолдвол адтай ч болов нөхөцнө.
Буруудвал дээдсийг ч болов доромжилно.
Хэрэглэвэл амраг саднаас салахуйд ч үл зовно.
Эс хэрэглэвэл тангаргаа эвдэвч санаа амар сууна.
Дагавал хов үгээр ч болов болно
Зөрчвөл хааны цаазаар ч болов давна
Аяа бас, Зарим мэргэд номыг мэддэг гээд алдрыг эрнэ.
Зарим ноёд эрхийг олоод дайсныг хураана.
Зарим баяд эдийн төлөө өөрөө сүйднэ.
Зарим эр атаа заргаар юмаа барна.
Зарим эм өөрийн өнгө царайгаар зовно.
Аяа бас, Шавь хүн ламыг үл ойшооно.
Түүнчлэн хөвгүүн нь эцгийн үгийг үл сонсоно.
Хүүхэн хүн эхийн сургаснаар үл явна.
Шавь хүн ламаас ноёдыг илүү хүндэлнэ.
Хөвгүүн хураахаас тараахыг үйлдэнэ
Хүүхэн хүн эцэг эхээс эрийг илүү өргөнө.
Залуу нь хөгшнөө басна.
Хөгшин нь залуугаа үл тооно.
Идрүүд нь хал барина.
Мунагсад нь далд орохыг хүснэ.
Аяа бас, Үйлийг өр мэт үл санана.
Номыг самуун үг мэт үл дурсана.
Үхэхийг унтахын төдий үл санана.
Рашааныг умдааны төдий үл хэрэглэнэ.
Судрыг мөнгө мэт үл хадгална.
Сайн үгийг сонсовч мартана.
Муу үгийг алба мэт зарлана.
Авах бол уул мэт боловч чамлана.
Өгөх бол нэг цэн ч болов харамлана.
Цухалдвал өөрөө ч болов боож үхнэ
Нөхөцвөл хүний төлөө байх юмаан ч бол орхино
Буяныг худалдааны төдий үл хэрэглэнэ
Хилэнцэт үйлэнд аяндаа мэрэгшинэ
Итгэсэн саднаас уурлавч салж үл чадна
Энэрэгч ламыг дуудавч зайлна.
Чөлөө үгүй боловч жил бүр будаа авахаар явна.
Чөлөө байвч авралын оронд мөргөхөөр үл явна
Дээдсийн асуувч үл хэлнэ
Амрагаа эс асуувч шивнэнэ
Бусдын гэмийг намрын үүл мэт элбэг үзнэ
Өөрийн гэмийг нарийн тоосны төдий үл шинжилнэ
Дээдэстэй зөрчинө
Нөхөдтэй тэмцэнэ
Доордсыг дарлана
Аргатай нь авна
Аргагүй нь алдана
Сайн хүн ганцаардана
Шалиг хүн омогтой болно
Олонтой учрахдаа ярина
Ганцаар явахдаа дуулна
Үнэн үгтэн омогтны тоонд орно
Башир үгтэн цэцний суудалд сууна
Эд эвдрэхийг хайрлана
Эв эвдрэхийг үл хайрлана
Салалцаад гаслалдана
Учралдаад хууралцана
Хүний муу хэлэхээс айна.
Сүнс зовохоос үл айна
Зововч хичээлийг мал жин хоёрт гаргана
Жаргах боловч шамдлыг итгэл уншихын төдий үл үүсгэнэ
Аяа бас, тусын хариуд хор хийх хүн олон буй
Ачийн хариуг мэдэх хүн цөөн
Хилэнцийг мэдэвч хийх хүн олон
Номыг мэдэвч бүтээх хүн цөөн
Сүсэглэвч зарлигийг үл авах хүн олон
Гэмтнийг үзэвч хагацаж чадах хүн цөөн
Зовлонг танивч үл сэхээрэх хүн олон
Жаргалыг хүсэвч сайн явах хүн цөөн
Зусар үг хэлбэл баярлагчид олон
Өөрийн гэмийг хэлбэл үл гомдогчид цөөн.
Эрхэлж муу үгээр тогловол хадгалагчид олон
Энэрч харамгүй сургавал авагчид цөөн
Аяа бас, адис авахын урьд сайн мууг харна
Эрдмийг авахын урьд гэмийг шинжилнэ
Албанд явахын урьд өөлж туршина
Өөрөө гарсны сүүлд юу гэхийг туршина
Хүнд өгөхийн урьд үгүй хэмээн туршина
Хүнийд очихын урьд хэн буйг асууна
Сүжиглэхийн хамт сэжиг төрнө.
Эрдмийг эрэхийн хамт гэмийг эрнэ.
Саданд учрахын хамт дайсныг асууна.
Амгаланг бүтээхийн хамт зовлонг үүсгэнэ.
Үнэн үг хэлэхтэй хамт худлаар чимнэ.
Нэг зөв явахтай хамт хэдэн буруу явна.
Аяа бас, Хариугүй өглөг үл өгнө.
Харгүй сайхан сэтгэлээр үл санана.
Атгаггүй амархан сууж үл чадна.
Аргачлалгүй явдал үл явна
Юмыг тоололгүй алба үл гаргана
Зүгээр суугаад, алдрын төлөө эд мал зарагчид олон
Өвдөж сандравч хайргүй өргөгчид цөөн
Муу үйл үйлдээд үл гэмшигчид олон
Сайн явдлыг яваад баярлагч хүн цөөн
Аяа бас, Хүндлэлийг ямба хэмээнэ.
Ёсыг алба хэмээнэ.
Ихэстэй учирвал зусардахыг бодно.
Энгийн нөхөртэй учирвал үг авахыг бодно.
Энэ цагийг олны хэрэг хийх
Хүний зовлон хэмээвэл:
Цайруу явбал хүний гарт орно.
Хардаж явбал муу үйл арвидна.
Шударга явбал олонтой үл таарна.
Башраар явбал номтой үл таарна.
Чанга хурц явбал өстөн олон болно.
Дуугүй номхон суувал толгой дээр гарна.
Дундуур зэрэг явбал тэнэг гэж сонжлогчид олон.
Гуйж хэлбэл эрэмшинэ.
Ширүүн хэлбэл доордоно.
Аргаар хэлбэл баширтай болно
Үнэн хэлбэл ойшоохгүй болно.
Худал хэлбэл хүндгүй болно.
Олноос зөвшвөл санаагаа үл хэлнэ.
Ганцаар шийдвэл зөрүүд болно.
Магадгүй загнавал итгэмжгүй болно
Ойр суувал явдлаас зайлна.
Хол явбал орхив хэмээн санана.
Болзоогүй явбал томоогүйд тооцно
Олон үг хэлбэл чалчаа хэмээнэ.
Дуугүй суувал ихэмсэгт бодно.
Хянаж хэлбэл хартай хэмээнэ.
Гэмтэй нь гэмгүйдээ ноцно
Гэмгүй нь гэмтнийг өмөөрнө.
Эвлэвэл хардана.
Эвдэрвэл гомдоно.
Аяа бас, ганцаар муу явах мөртөө бусдыг жишээ татна.
Хүний хүчээр сайн яваад гэдрэг эрэмшинэ.
Хүний нэрээр нүүр олоод биед нь хүчирхэнэ
Хүний юмаар баяжаад элдэв бардмыг өгүүлнэ
Дээр явбал атаархана.
Доор явбал дарлана.
Энэ цагийн Алаглагч ноёд,
Идэгч түшмэл
Хариу бодогч өглөгийн эзэд
Тэмцэлдэгч ардаас эхлэн
Ертөнц ба номын зүг тэвч:
Суудлын төлөө олох нэр,
Эдийн төлөө номлох ном
Алдрын төлөө үйлдэх буян,
Өмгийн төлөө шүтэх шавь тэргүүтэн
Муу явдлыг өөрөө үйлдээд
Цагийг муу хэмээнэ.
Арван хар, таван завсаргүй тэргүүтэн хязгааргүй муу үйл ба
Дөрвөн махбодын хор тэргүүтэн хорлол ба
Найман зовлон тэргүүтэн зовлон ба
Хүн ба хүн бусын эрх тэргүүтэн
Энэ ертөнцийн аль мууг өгүүлж хаа барах вэ
Товчилбол: Сансрын гянданд үйлээр хүлэгдэж,
Мунхгийн харанхуй дотор тачаангуйгаар согтож
Урины мэсийг барин омгоор түлэгдэж
Атаагаар агсамнан
Гаслант зовлонгийн эвэршээлээр эмгэнэх
Амьтан бүгд хөөрхий
Зүрхэн үгүй энэ насны хавцгайн дотор
Авралын чагтага тасраад
Авах гээхийн нүд тэсэрсэн
Амьтан бүгд хөөрхий.
Уурлавал дуу үл гарах
Баярлавал олныг чалчих
Ихсээс мятрах
Багад хөөрлөх
Ичгүүргүй амьтан хөөрхий
Даарвал хувцас
Халууцвал сүүдэр
Өлсвөл хоол
Цангавал унд
Зүдэрвэл нойрын төдий
Өнөө маргаашийн төдий
Туйлбаргүй сэтгэлтэн хөөрхий.
Муу авъяасаар нэрвэгдэж
Оюуны хүчээр сулраад
Аргагүй бологчид хөөрхий
Тэсэхүйеэ бэрх муу заяанаас гараад
Гайхамшгийн амгалант хүний биеийг олоод
Энэ мэт зовлонгийн үйлийн үрийг эдлэгч
Амьтан бүгд даанч хөөрхий хэмээв.
Тэр цагт нөгөө хүн бас ийн асуув:
Аяа, энэ мэт муу цагт
Үнэнийг санагч хүн
Ямраар явбал болох вэ? гэсэнд
Нисгэгч хүн өгүүлрүүн:
- Аяа, нөхрийн дээд сэрэмж мөн боловч
Лам, эцэг, эх гурван ачтанаа бүү хард.
Эрдмийн дээд эв мөн боловч
Хилэнцэт нөхөртэй бүү нөхөц.
Учраад хэлэлцдэг жам мөн боловч
Хэмжээгүй үг бүү хэл.
Бурхнаас илүү аврал үгүй тул
Сүжиглээд дамжиг бүү үйлд.
Номоос илүү эрдэм үгүй тул
Суралцаад омог бүү үүсгэ.
Хуврагаас илүү өмөггүй тул
Хүндлээд гэм бүү эр.
Маныг хорлогч нисваанис мөн тул
Сэтгэлийг харуулдаж хориг тавь хэмээв
Тэр хүн бас ийн асуув:
Сургаал хэрэгтэй хүн ямар вэ?
Хэрэггүй хүн ямар вэ? гэсэнд
Нисгэгч хүн өгүүлрүүн:
Үл мэдэгч мунхаг, ухаангүй хүнд сургаал хэрэггүй.
Өөрийн биеийг тоосон омогтой хүнд сургаал хэрэггүй.
Өгүүлсэн үгийг үл авагч хүнд сургаал хэрэггүй.
Үзсэний дараагаар л мартагч хүнд сургаал хэрэггүй.
Эгэл хэрэггүй хүсэлд шунагч хүнд сургаал хэрэггүй.
Ихэс дээдсээс дутаагч хүнд сургаал хэрэггүй.
Илт үзтэл гангалагч хүнд сургаал хэрэггүй
Элдэв баширт нөхөдтэй ханилагч хүнд сургаал хэрэггүй.
Энгийн гэмгүй нөхөртэй үтээрхэгч хүнд сургаал хэрэггүй
Их суудлыг хүсэж нэрэлхэгч хүнд сургаал хэрэггүй.
Энэ хойт хоёр явдлын сүүлийг үл бодогч хүнд сургаал хэрэггүй гэв.
Учрыг ухах саруул ухаантай хүнд сургаал хэрэгтэй.
Үнэнийг баригч шударга хүнд сургаал хэрэгтэй.
Улмаар буяныг хураагч хүнд сургаал хэрэгтэй.
Очирдар ламын зарлигийг хадгалагч хүнд сургаал хэрэгтэй.
Олон эзэд ноёдыг хүндлэгч хүнд сургаал хэрэгтэй.
Үхэх, өвдөхийн зовлонг сэхээрэгч хүнд сургаал хэрэгтэй.
Үлэмж дээдийн номыг эдлэгч хүнд сургаал хэрэгтэй.
Өвгөд эмгэдийг өргөгч хүнд сургаал хэрэгтэй
Сургагч нь:
Зоргоор бус үнэнээр болвол сургаж болно
Зориуд бус халамжлах сэтгэлээр болвол сургаж болно
Зовлонт үйлээс зайлуулагч болвол сургаж болно
Өөрөө эс мэдэвч дээдийн зарлигтай бол сургаж болно.
Үлэмж мэргэн биш ч омог сэтгэлгүй бол сургаж болно гэв

Тэр хүн:
- Тийм бөгөөс надад
Мэдэхэд хямд
Хийхэд хялбар
Явахад амар
Санахад томъёотой
Нэгэн сургаал айлдаж хайрлана уу?
Гадна биеийн явдал
Дотоод хэлний үг
Нууц сэтгэлийн чиг
Гурвуулны ерөнхий байдлыг ямар мэт явах вэ?
Гадаад амины аж төрөх
Дотоод их, бага төрийн нууц явдал
Дээдийн номыг бүтээх зэргийг ямар мэт явах?
Жаргах цагт санах санаа
Зовох цагт хатамжлах сэтгэлийг
Надад айлдаж хайрла? хэмээсэнд
Нисгэгч хүн өгүүлрүүн:
- Гадаад биеийн явдал гэвэл:
Ёстныг хүндэл.
Настныг баярлуул.
Ачтанаа өргө.
Бачтанаас зайл.
Сайнаас бүү сал.
Садныг бүү эр.
Олон бүү арилж.
Огт бүү харамла.
Олон дараагаар хэрэггүй явдлыг бүү арвитга
Онц зөрүүлхэж дээдсээс бүү сал
Муу нөхөртэй бүү нөхц
Зүйл бүрийн хувцас бүү өмс.
Зүг тал үгүй бүү гайхуул.

Хэлний өгүүлэх хэмээвэл:
Хэрцгийлж хэрүүл бүү үүсгэ.
Хэгжүүрхэж омог бүү үүсгэ.
Хэлбийж олон янз бүү урва.
Саваагүй тохуун үг бүү хэлэлц.
Санамсаргүй үг бүү хэл.
Эвлэж муу санаатантай бүү зөвш
Эвдэрч олон зан бүү гарга
Хордож бусдын гэмийг бүү малт.
Ховсорч хэрэггүй үг бүү зөө.
Хуурч элдэв башир бүү хэл.
Хоцорч нөхөр үгүй бүү суу хэмээв.

Сэтгэлийг чиг гэвэл:
Шинжлэлгүй бүү сэтгэ.
Сэрэмжгүй бүү зальхайр.
Гэнэт нөхрийг бүү итгэ.
Гэндэж хүнээс бүү урьт.
Буруу юмыг бүү өмөөр.
Бусдын юманд бүү шуна.
Бузгай дээрэнгүй бүү загна.
Бузар хилэнцийг бүү үүсгэ.
Чөлөөгүй гэж бүү алгас.
Чадал үгүй байж бусдыг бүү дуурай.
Магад дээдсийг олж нөхөрлө.
Муу явдалтнаас насад дутаа.
Санасан бүрийг бүү хөөцөлд.
Салах учрахад бүү гомд
Буянтай санаанаас бүү холд
Бодь сэтгэлийг бүү март.

Нийтийг товчилбол:
Самуун хүнтэй бүү учир
Санасан бүрийг бүү ярь
Тэр энэ гэж бүү эрэлх
Тэгэх ингэх гэж бүү зарла
Сонжилбол бүү уурла
Сонирхож бүү урва
Өгвөл эд мөн.
Сахивал санваар мөн.
Хүлцвэл хуяг мөн.
Хичээвэл мөр мөн.
Эс мартвал бясалгал мөн.
Мэдвэл билиг мөн.
Мунхаг хүнтэй оролдвол
Үйлийн үрийг үл мэдэх тул өөрөө гутна.
Хүсэлтэй хүнийг чанга хоригловол
Гансрах тул аргаар номхотго.
Ууртай хүнийг ширүүн хэлбэл
Аюул болох тул урмаар ухуул.
Омогтой хүнийг дарлавал
Хорсох тул нэр цолоор баясга.
Дээрэнгүй хүнийг хөгжөөвөл
Хэрэг гарах тул их битгий хэрэгс.
Атаач хүнд нүүр эс өгвөл
Гомдох тул сайхан загна.
Харамч хүн ширхэг утсыг ч болов
Харамлах тул арилжаа бүү хий.
Зусарч хүнтэй нөхөрлөвөл
Зоргоор болох тул дорд суудлыг барьж
Ховч хүнтэй хэлэлцвэл
Бусдын гэмийг сонсох тул бүү итгэ.
Их хүнийг эс нүүрдвэл
Өмөг үгүй болох тул ёсын төдий сайхан хүндэл.
Боол хүнийг эс баярлуулбал
Явдал хождох тул бага сага юм өг.
Өр бүү хий.
Өглөг бүү тасал.
Хулгай бүү хий.
Ховсоргон бүү загна.
Олноос зөвш.
Онц өөрийн санааг сүүлд гарга.
Хэлбэл бүү буц.
Санавал бүү март.
Хүнийг нүүрчилж
Хэргийг буруу бүү болго.
Хүнд чиг үгүй загнаж
Сайхан зан үгүй бүү суу.
Эд хэмээвэл, ертөнцийн ёсны сургаал болой.
Эдүгээ номын ёсны сургаал хэмээвэл:
Биеийг тороос алдуулсан шувуу мэт
Аглагийг шүт.
Хэлний үгийг хивийн зангиа мэт
Алдралт үгүй боо.
Урьдын хийсэн хилэнцээс
Хор уусан хүн мэт хашир.
Магад гарах буянт сэтгэлийг
Амь мэт энхрийл.
Хилэнцэт нөхрөөс
Аварга могой үзсэн мэт зайл.
Буяны саданг Өөрийн толгой мэт өргө.
Сэтгэлийн эрдмийг
Яст мэлхийн гишүүн мэт нуу.
Усгал зөөлөн занг
Мөрний урсгал мэт ундраа.
Чин зориг, хичээнгүйг буугийн сум мэт чиглэ.
Гурван эрдэнийн үйлст морь, нохой мэт зүтгэ.
Олон хамаг амьтанд сал онгоц мэт
Боол сэтгэлийг барь.
Тангараг цааз хоёрыг
Шил толь мэт хайрла.
Өөрийн гэмийг Салхи мэт алдаршуул.
Зөв болвол бүхэнд дайсан боловч үйлд.
Буруу бол хааны суудалд суулгавч зайл.
Буян болох бол хилэнц мэт боловч үйлд.
Хилэнц болох бол буян мэт боловч тэвч.
Үлгэрлэвэл: Хүнтэй адил боловч
Ороолон бол бүү учир.
Галзуутай адил загнавч
Дээдэс төрөлхтөн бол шүт.
Түүнчлэн, билиг буй бөгөөс
Эрдэм үл болох юм нэг ч үгүй.
Сүсэг буй бөгөөс
Адис үл гарах юм нэг ч үгүй.
Хичээнгүй буй бөгөөс
Үл бүтэх юм нэг ч үгүй.
Бодь сэтгэл буй бол
Нөхөр үл болох амьтан нэг ч үгүй хэмээв

Тэр цагт, билигтэй бол юм бүгд эрдэм болох учир юу вэ? хэмээсэнд
Үлгэрлэвэл:
Чулуун хор эмч хүнд эм
Таарах өвчинд рашаан
Зүгээр хүнд хор болсон мэт
Шимийг нь авбал өчүүхэн юм ч
Их эрдэм болох нь олон буй.
Хорхой тэжээж авсан шүлс
Магнаг болохыг үз.
Энэ үест:
Билиг, сүсэг, хичээнгүй, бодь дөрөв
Ялгал, оньс, эрдэм, сайн дөрөв
Үүнийг номлох зүйл эгээршгүй боловч
Олонх нь гарын хөтөлбөрөөс сурч болох
Товчийн төдий өгүүлбэл:
Сүсэг үгүй бол бурхныг шүтэж үл чадна.
Бурхныг шүтэж эс чадвал
Зарлигийг дагаж эс чадна.
Зарлигийг эс дагавал
Ишийн эрдмийг үл олно.
Түүнийг үл олбоос
Онол үл төрнө
Тэр хоёр үгүй бол
Авах, гээхийн алин ч үгүй буруудна.
Хичээнгүй үгүй бол
Туурвисан үйл хэрэггүй өнгөрнө.
Бодь сэтгэлтэй хүн
Нялх ч боловч олныг айлгана.
Хорлох сэтгэлтэй хүн
Идэр хүчтэй боловч дайсныг арвитгана.
Алаг үгүй сэтгэлтэй хүнийг
Амьтан бүр өрөвдөнө.
Бус бас жаргах цагт
Ташуурал үгүй сэтгэлийг барь
Хайртай хэмээгч нь дотуурчилсны нэр.
Хилэгнэх гэгч урины нэр.
Жаргах гэгч нь нойрын нэр.
Их хурц гэгч нь омгийн нэр.
Харилхана гэгч атааны нэр.
Үгийг урвуулж хэлбэл
Мөн чанар нь таван хорын нэр буй.
Өвчин бага боловч үхлийн шалтгаан.
Будаг бага боловч өнгө урвуулахын шалтгаан.
Буян бага ч болов туслахын шалтгаан.
Гал бага ч болов түлэхийн шалтгаан.
Нүгэлт нөхөр хол ч болов хорлохын шалтгаан.
Бусдын өргөмжлөлийн үгэнд хөөрөлгүй
Насанд өөрийн сэтгэлийг нам дарж явтугай.
Сайн, муу хоёрыг сэтгэлээс ялгадаг.
Тус хор хоёрыг үйлдвэрээс таньдаг.
Үнэн, худал хоёр сүүлдээ тодордог.
Жаргал, зовлон хоёр
Өөрийн үйлээс болдог тул
Сэтгэлийг шантралгүй
Буянтай сэтгэлийг хадгалбал
Үхэвч санаа амар буй.
Учир үгүй цааз үл байна.
Уг үгүй үр үл байна.
Санал үгүй үг үл хэлнэ
Саадгүй буянаас үл хожимдох тул
Үйлдвэр юу үйлдэвч
Шалтгааныг шинжил хэмээв
Тэр цагт, нөгөө хүн:
Товч нь юу вэ? хэмээсэнд
Нисгэгч хүн өгүүлрүүн:
- Аврал бүгдийн товч лам мөн.
Санваар бүгдийн товч сэрэмж мөн.
Үзэл бүгдийн товч үнэн үзэл мөн.
Санаа бүгдийн товч мөнх бус мөн.
Ном бүгдийн товч сэтгэлийг номхтгох мөн.
Таван махбод бүгд
Огторгуй махбодод хурна.
Таван хор бүгд
Мунхаг сэтгэлд хурна.
Дурдаж мэдвэл сансар нирваан бүгд
Сэтгэлийн чанараас үл давна.
Үлгэрлэвэл:
Хоосон хумхийн тоос цугларсаар
Арвидвал шороо болно.
Шороо арвидвал уул болно.
Чийг арвидвал ус болно.
Манан арвидвал үүл болно.
Туйпуу арвидвал балгад болно.
Түүнчлэн бие үгүй хоосон сэтгэл
Буруудвал нисваанис болно.
Нисваанис арвидвал там боловсорно.
Зөвдвөл буянт мөр болно.
Буян арвидвал бурхан болно.
Энэ мэт элдэв зүйлийн үзэгдэл
Бүгд шүтэн барилдлага
Үзэгдлийн төдий хоосон хэмээхийн агаарт
Зүүд замхрав хэмээн хэдэн
Сайн, муу, үнэн, худал үгсийг
Наадмын төдий бичсэн
Цагийн жамыг тодруулагч
Цаасан шувуу хэмээгдэх нэжгээд үе төгсөв
Ом сайн амгалан болтугай
Олон амьтанд тус болж
Орчлонгийн далай ширгээд
Онолын эцэст хүрч
Огоот арилсан бурхан болох болтугай!

Сургаалиудыг майл хаягруу явуулсан С Батаа -д баярлалаа